i trochę dłuższa relacja przygotowana przez michalziem

Fort IV

[youtube]http://www.youtube.com/watch?v=BgGeI6U-SwM[/youtube]

Źródło: zwinka.pl
autor: Adam Luks
zdjęcia: Adam Zakrzewski

„Za próbę ucieczki", „za palenie w magazynie", „za pieprzenie wszystkiego" - jeńcy z hitlerowskiego Stalagu XXA trafiali do karceru z różnych powodów. Na murach Fortu XI zapisano ołówkiem wiele jenieckich historii...

Napisy blakną, odłażą z ceglanych murów wraz z pokrywającą je pobiałą. Z roku na rok na murach „Jedenastki" wyczytać można coraz mniej. Symboliczny, może trochę ckliwy, ale jakże adekwatny wymiar ma rysunek jednego z francuskich jeńców. Romantyczny Francuz wyrysował zgrabne serce, a wewnątrz umieścił inicjały swojej ukochanej. Kiedy w 2006 roku po raz pierwszy zapuściłem się w mroczne korytarze fortu, napis był świetnie widoczny. Rok temu serce rozpękło się na pół...

Cofnijmy się jednak do 1939 roku. Po zajęciu Torunia, hitlerowcy szybko zaadaptowali stare pruskie forty na potrzeby obozów jenieckich. Komendanturę przyszłego Stalagu XX A zlokalizowano w forcie XVII, a obozowy szpital w forcie XIV. Jeńców, głównie Brytyjczyków, ale również Francuzów, Belgów, Włochów, Amerykanów, Jugosłowian, Norwegów, Rosjan i Polaków, umieszczano początkowo w forcie XIII. Kiedy w „Trzynastce" zrobiło się tłoczno, więzienną funkcję przejęły również forty XII i XI.

- Przy głównej kaponierze, w najgłębszej części fortu XI, mieściły się karcery - informuje Szymon Rejewski, miłośnik zabytkowych fortyfikacji. - Kiedy zapuszczam się w te korytarze, zawsze ciarki przebiegają mi po plecach. Spenetrowałem prawie wszystkie toruńskie forty, ale w tym miejscu atmosfera jest wyjątkowa.

Wewnątrz fortu panuje mrok. Niewielkie okienka i otwory strzelnicze wpuszczają trochę światła. Latarka odsłania kolejne przeszkody. Pęknięta posadzka, pokaźna dziura, ludzkie odchody... Korytarz opada w dół. Po przebyciu kilkuset metrów docieramy na poziom fosy. Jest zimno, chociaż na zewnątrz przygrzewa słońce. Jeszcze kilka zakrętów i znajdziemy się w najciekawszym miejscu budowli. Właśnie tutaj wymierzano kary odosobnienia jeńcom, którzy szczególnie narazili się hitlerowcom.

„14 dni karceru za próbę ucieczki" - napisał ołówkiem na ścianie jakiś Anglik. Obok kolejne napisy: „Za pieprzenie wszystkiego...", „Za palenie papierosów w magazynie...", „Bo nie salutowałem niemieckiemu oficerowi...", „Za śmianie się z potknięcia Niemca. Złamał sobie nadgarstek, mógł lepiej skręcić kark..."

Z fortecznych napisów wynika, że żołnierz nazwiskiem James Macdonald podejmował kilka nieudanych prób ucieczki. Dostrzec można nawet daty kolejnych „wpadek". Pod spodem anonimowy dopisek: „Więcej szczęścia następnym razem".

Na kolejnej cegle widać wyraźny napis: „Wypuście mnie sukinsyny". Dalej zdanie w rodzimym języku: „Tu siedział polski niewolnik Bolesław...", nazwisko nieczytelne. Ktoś inny, znów po angielsku, nawołuje „dobrego, starego Churchilla" do „zrobienia piekła niemieckim draniom". Na przeciwległej ścianie jakiś dowcipny Francuz umieścił sentencję: „Toruń, miasto turystów (niezłe hotele, dużo atrakcji)."

Do karceru więźniowie trafiali zwykle pojedynczo. Zdarzało się jednak, że zamykano ich w większych grupach. Na fortecznych murach zachowały się ślady rozgrywek w kółko i krzyżyk.

Jest kilka modlitw, parę obrazków: krzyże, flagi, symbole jednostek wojskowych, nagie panienki, podobizna Hitlera... Jest i hitlerowska swastyka, a pod nią krótki, ale treściwy napis: „[#$%%^&] it". Są nazwiska, numery wojskowe, domowe adresy. Podpisał się tu, między innymi, niejaki Robert Allan Lindsey. Ciekawe czy udało mu się wrócić cało do domu w Glasgow, na Harriet Street 22?

- Szkoda, że niedługo napisy zatrą się całkowicie - ubolewa Szymon Rejewski. - Za każdym razem, kiedy odwiedzam to miejsce, ich stan jest gorszy. Wilgoć i mróz nie służą tej historycznej pamiątce.

Od ściany oderwał się już kawał tynku z fragmentem najbardziej znanego, bo często utrwalanego na zdjęciach i zamieszczanego na stronach internetowych członków Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji, napisu: „Don't forget, you're British".

Co dziwne, ani przyjaciele fortyfikacji, ani toruńscy historycy, ani nawet studenci historii, dość często piszący prace dyplomowe na temat tutejszych fortyfikacji, nie zdecydowali się nigdy na sporządzenie szczegółowej dokumentacji fortecznych napisów. Czyżby krótkie historie setek ludzi utrwalone na murach toruńskiej „Jedenastki" były dla fachowców zbyt mało pasjonujące?

Obiekt od lat znajduje się w prywatnych rękach. Niegdyś mieściło się tutaj zaplecze magazynowe pobliskiego „Polmozbytu". W pomieszczeniach służących w czasie II wojny światowej za karcery firma składowała opony. Pod koniec lat 90. ubiegłego wieku fort odkupiła inna firma. Mimo formalnego obowiązku nowy własciciel nie zrobił wiele, aby ochronić zabytkową budowlę przed dewastacją.

- Próbowałem zainteresować tematem nawet brytyjską ambasadę. Bezskutecznie - ubolewa Lech Narębski, były konserwator toruńskich zabytków. - Napisy należałoby poddać konserwacji. Problem w tym, że nawet prowizoryczne zabezpieczenie wiąże się z ogromnymi kosztami. Wprawdzie na ochronę zabytków tego typu można pozyskać unijne pieniądze, ale bez dobrej woli obecnego właściciela obiektu niewiele da się zdziałać.

Usiłowaliśmy porozmawiać na ten temat z właścicielem fortu. Odmówił. Trudno, mógłby jednak przespacerować się kiedyś po własnym forcie i poczytać napisy jeńców. Może wtedy wziąłby sobie do serca apel angielskiego więźnia, który dużymi literami napisał na należącym dziś do niego murze: „Keep up this library". W wolnym tłumaczeniu - „Zachowajcie tę bibliotekę".

Koniecznie! Twierdza Toruń jest niestety jakoś pomijana w Toruniu... Mówi się o gotyku, o Koperniku, a o twierdzy jakoś nie... Korzystając z kolejnego dnia pobytu użytkownika michalziem w Toruniu wybraliśmy się na Fort XI. Naprawdę bardzo polecam ten fort ponieważ posiada on w sobie to "coś", panuje...

Korzystając ze słonecznej pogody z użytkownikiem michalziem wybraliśmy się na Fort IV. Poniżej przedstawiam Wam małą foto relacje z tego wypadu. Szerszą relacje zapewne wkrótce przygotuje michalziem.

Kolejne zdjęcia cmentarza w Ligowie