Rozmowa Antoniego Witkowskiego (który masakrę oglądał jako dziecko) z powojennym dyrektorem szkoły w Skrwilnie:
Wsiedliśmy do samochodu i pojechaliśmy do lasu. "Na Rak", jak mówiliśmy. Mój pasażer z ojcem Janem, Jerzym Kwestorowskim i Wincentym Brodzińskim przychodzili tutaj w 1939 "na wyprawy". Z zarośli obserwowali niemieckie samochody.
- Widzę wciąż gromadę ludzi pędzonych przez żandarmów do zagajnika, przez pole, słyszę ich głosy - wspomina dyrektor.
- Wiele na ten temat słyszałem i nie rozumiem jednego, dla czego nie mogli uciekać? - pytam.
- Nie mieli szans, pole było widoczne jak na dłoni, a oni z tej drogi zapędzali ich zaraz do lasku, a tam...
- Zatem, choć krążą na ten temat legendy, nikt się nie uratował?
- Udało się to chyba tylko dziedzicowi z Kowalk, ale on uciekł jeszcze przed Skrwilnem, w okolicach Okalewa. Kowal Brodziński odstąpił mu ubranie, bo był tylko w kalesonach. Może udało się innym, ale ja na ten temat nic nie wiem. Hitlerowcy [Niemcy] otoczyli cały teren posterunkami, o ucieczce ci biedacy nie mogli nawet marzyć.
- Chciałbym, aby wskazał Pan miejsca, w których utknął samochód z więźniami - poprosiłem mojego przewodnika.
- Pierwsze znajduje się na wysokości tartaku.
- Tu był piasek. Dużo piasku...
- Tak. Drugie miejsce było tuż przed mostkiem. Koła samochodu ugrzęzły na piaszczystej drodze, skąd rzeczywiście ktoś próbował uciekać do lasu. Trzecie na wysokości wyspy, na tej górce. Markowski, sklepikarz ze Szczawna, wracał wtedy z żona rowerem do domu, z daleka zauważyli na piaszczystej drodze samochód - opowiada dyrektor. - Halt! - usłyszeli. Natychmiast zawrócili. Nikt do nich nie strzelał. Tu w pobliżu mieszkali Stachurscy. O, ten domek na osobności... Niemcy nakazali im zasłonić wszystkie okna, ale zabudowania stoją na górce, mieli więc wgląd na niżej położony zagajnik. Dobrze widzieli, jak prowadzono ludzi pod bronią. I samochody pełne zabitych też.
Stoimy w miejscu gdzie pozostał ślad po leśnym bajorku. Dookoła groby, dwa metry szerokie, dwa głębokie.
- Nie wszystkie miejsca zbrodni zostały zidentyfikowane jako groby - twierdzi dyrektor. - Ten największy, przy którym stoimy, kryje szczątki kilu tysięcy ludzi. Właśnie tu zrobili największą masakrę. Ogień z broni maszynowej prowadzili z ukosa, tak żeby ofiary wpadały do rowu.
- Dziś usypano na nim mogiłę...
- Wtedy nie zasypywali zaraz zwłok, przykrywali tylko plandeką brezentową.
- Przecież nie wszyscy Polacy zostali od razu śmiertelnie trafieni.
- [Niemcy] nie zwracali w ogóle uwagi na takie rzeczy. Podobno jedna z kobiet osiwiała w ciągu paru chwil, potknęła się, upadła. Nawet nie próbowali jej podnieść z ziemi. [Niemiec] wgniótł jej głowę w ściółkę leśną.
- Tak, to wszystko prawda. Przeczytałem ten wstrząsający opis w zeznaniach świadków.
- Może pojedziemy jeszcze do Szczawna - odgadł moje myśli Sternicki.
W Szczawnie mieszka gospodarz-emeryt Jan Kruszyński, znany pokoleniu mojego ojca jako "Kruszyniak", żołnierz 67 pułku piechoty, uczestnik wojny obronnej Polski 1939 roku. Uciekł z niewoli niemieckiej i przez całą okupację był łącznikiem partyzantów. Zastaliśmy go w domu.
- Z samego rana odezwały się serie karabinów maszynowych - wspomina - pociski gwizdały po podwórzu, aż tu, w Szczawnie, uderzały w stodołę. Słyszałem ten krzyk ludzi, lament, płacz. Po strzałach robiło się cicho. Wtedy jeszcze nie wiedziałem, co się działo w lesie. Nie wytrzymałem i pojechałem rowerem w stronę Skrwilna.
Na drodze miedzy jeziorem i zagajnikiem Kruszyński zobaczył jak żandarmi popychają ludzi. Zauważyli i jego.
- Kom! Machnął ręką Niemiec - W wojsku przecież służyłem, na wojnie walczyłem, nie mogłem więc tak głupio dać się złapać. Przycisnąłem pedały...
Tymczasem z lasku dzień w dzień dobiegały głosy strzelaniny. "Kruszyniak" wchodził wtedy na stodołę i obserwował drogę, bo tylko ją mógł zobaczyć. Zazwyczaj rano jechały ciężarówki, zatrzymywały się dokładnie w miejscu które wskazał mi Sternicki. Kruszyński widział też, jak ludzie wyskakiwali z samochodów, potykali się, podnosili i szli do lasu. Stamtąd odzywały się karabiny. Poranna rosa niosła odgłosy płaczu, krzyków i ten głos, który doszedł obserwatora na dachu stodoły, i którego nigdy nie zapomni: - Kto w Boga wierzy, niech ratuje!
Po wojnie okazało się, że wołania te słyszeli również inni. [Niemcy] rozstrzeliwali przez dwa tygodnie. Nasz gospodarz porusza jeszcze drugi temat, jak to Niemcy próbowali po latach, dokładnie w Sierpniu 1944 roku, zatrzeć ślady zbrodni. Wiem o tych wydarzeniach z akt Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, relacji słucham jednak uważnie.
- Przywieźli więźniów, którym kazali wykopać z mogił leśnych zwłoki i na miejscu palić je.
- Opowiadała mi również o tym Pani Kunicka - mówię.
- Tak, wielu ludzi widziało, co oni wyrabiają ze szczątkami tych nieszczęsnych ofiar. Dwunastu więźniów radzieckich zakwaterowanych w przyszkolnej szopce na opał.
- Pamiętam, pilnował ich żandarm z karabinem...
- Właśnie, stamtąd przez cały sierpień, o piątej rano zabierali ich do lasu. Rosjanie wykopywali aż do zmierzchu zwłoki pomordowanych. Kości, resztki odzieży układali na stosach i podpalali. Nie zdołano jednak zatrzeć śladów, choć ściągnięto nawet piec krematoryjny. Pan Kaczorowski, składając przed prokuratorem zeznanie, obliczył, że palili w nim przez okrągły miesiąc, a czarny gryzący dym rozchodził się po całej okolicy. Pamiętam i ja te chmury dymu, wiem, że tych jeńców radzieckich też tutaj rozstrzelali. - Podczas powojennej ekshumacji wykopano wiele ludzkich szczątków, odzieży, odznaki harcerskie -wspomina dyrektor.
- Czy wiesz - wtrąca Kruszyniak - że mordercy żyją i nie ponieśli kary.
- Wiem - odpowiadam - mam nawet adresy niektórych.
- Na pewno Nickla - odgaduje. - Kiedy zasiadałem w urzędzie gminnym jako wójt, to on pisał bezczelny, z RFN, chciał zaświadczenie dla celów majątkowych [!!!]
Jedziemy do szkoły, milczymy. Sternicki patrzy na coraz to widoczniejszy komin tartaku.
- Każdego roku do Skrwilna przyjeżdża w Dniu Zmarłych Maria Martynowicz...
- Aktorka?
- Tak, występuje w Teatrze Płockim. Przez wiele lat poszukiwała ojca aresztowanego w 1939 przez gestapo. Okazało się, że właśnie tutaj został rozstrzelany...
Niestety zacieranie śladów tej zbrodni przyniosło zamierzony przez Niemców efekt. Sprawa tej jak i wielu podobnych zbrodni (np. w
) odwlekana w nieskończoność prawdopodobnie utknęła w opieszałych niemieckich prokuraturach. Właśnie to świadczy o ciągłości zbrodniczej polityki Niemiec. Choć dzisiejszym Niemcom ciąży odpowiedzialność za te zbrodnie, garściami czerpią z dorobku katów i zacieraczy śladów. Ten przeklęty naród nigdy za nic nie odpowiedział, nigdy nie zadośuczynił, a mąci u nas ciągle rękami swoich wiernych sługusów.
