Migracja z Zachodu i rozwój społeczności żydowskiej w Polsce

[trobal]

Pierwszym aktem prawnym dotyczącym ludności Żydowskiej w Polsce jest wydany w 1264 roku przez księcia wielkopolskiego Bolesława Pobożnego Statut Kaliski. Bynajmniej nie znaczy to, że od tego momentu rozpoczął się napływ Żydów na ziemie Polskie. Trwał on od dawna ale trudno mówić o jego masowości. Kolejne fale napływające z zachodu pojawiały się wraz z nasilaniem się pogromów Żydów w miastach niemieckich. Rosnące w siłę mieszczaństwo niemieckie coraz mniej potrzebowało szybkich kredytów, ewentualnie książęta niemieccy w ten sposób pozbywali się ze swoich ziem wierzycieli sądząc, że już nie będą ich potrzebować.

W księstwach niemieckich XIV i XV wieku dominowały dwa zjawiska wpływające na migrację Żydów na Wschód. Pierwszym były rozpowszechniane przez zakony żebracze opowieści o dokonywanych przez Żydów mordach rytualnych oraz popularne od Soboru Trydenckiego opowieści o profanowaniu konsekrowanych hostii przez Żydów. Oba te motywy były podstawą procesów karnych, a przy okazji tumultów w których ofiarami byli Żydzi. Co ciekawe ignorowano tym samym prawa papieskie odrzucające oskarżenia o rytualne zabijanie chrześcijan przez Żydów.

Drugie zjawisko miało podłoże ekonomiczne. Dekrety o wygnaniu z miasta najczęściej oznaczały natychmiastowe wygnanie z pozostawieniem majątku i zawsze oznaczały anulowanie wszystkich długów wobec wygnanych. W księstwach niemieckch powstawała więc grupa biednych Żydów, pozbawionych majątków nieruchomych i mieszkających na wsi lub na przedmieściach.

Ponieważ podobnie wyglądała wcześniej sytuacja we Francji czy w Anglii jedynym kierunkiem pozostawał Wschód, tu zaś teren zdawał się być przygotowany do osiedlania się Żydów niemieckich (aszkenazyjskich).

Niewiele znaczący Statut Kaliski został wykorzystany przez Kazimierza Wielkiego w walce z rosnącym w siłę mieszczaństwem niemieckim. Żydzi dla władzy królewskiej stali się jego przeciwwagą. Nie na długo. Rosnąca władza możnowładców sprawiła, że i ta grupa zwróciła uwagę na Żydów. Król za zasługi obdarowywał często nadaniami ziemskimi na ziemiach wschodnich. Ziemie te jeszcze w XVII wieku określano jako Dzikie Pola. Brak miast z prawdziwego zdarzenia, ogromne niezagospodarowane pustkowia. Do tego duża odległość od centrów politycznych i kulturalnych. Popularna stało się wykorzystanie arendy nad dobrami powierzanej Żydom. Możnowładcom dawało to natychmiastowy dochód i jednocześnie zapewniało rozwój terenów, gdyż arendarze byli zainteresowani zwiększeniem swoich zysków.

Jeżeli mówimy o złotym wieku społeczności żydowskiej w Polsce to był to właśnie przełom wieków XVI i XVII. Centrum zaś znajdowało się na ziemiach białoruskich i ukraińskich. To tu ściągają ówcześni uczeni żydowscy. Powstaje sejm żydowski (waad) i mniejsze waady czterech ziem. Pojawiające się tu i ówdzie oskarżenia o mordy rytualne czy profanację hostii nie mają tak wielkiego znaczenia na wschodnich rubieżach gdzie dominuje prawosławie. Cały ten okres kończy się gwałtownie wraz z powstaniem Chmielnickiego. Dochodzi do rzezi popełnianych na Żydach.

Jeden z uciekinierów, Nathan Hannover, zmarły w 1683 roku kabalista opisał w Wenecji w kronice (zatytułowanej Jewerin mecula) wydarzenia ukraińskie. Jego dzieło z czasem awansowało do rangi dzieła świętego czytanego corocznie od 17. dnia miesiąca tamuz do 9. dnia miesiąca aw (okres ten wg naszego kalendarza mieści się obecnie w całości w lipcu). W ten sposób przerażające obrazy rzezi zachowały się do dziś i wciąż są przypominane. Tu zamieszczę fragment cytowany przez F. Battenberga:

Z jednych [Żydów] zdarto skórę, a ciało rzucono psom na żer, innym obcięto ręce i nogi, a tułów rzucono na drogę; przez ich ciała przejeżdżały wozy i tratowały ich konie. Innym zadano tyle ran, że byli bliscy śmierci, i rzucono ich na ulicę; nie mogąc rychło umrzeć, tarzali się we krwi, aż uszła ich dusza; innych grzebano żywcem. Dzieci zarzynano na łonie matek; wiele dzieci pocięto na kawały jak ryby. Kobietom ciężarnym rozpruwano brzuchy, a wydobyty płód zabijano na ich obliczu. Innym rozpruwano brzuchy i wsadzano żywego kota do wnętrza i tak zostawiano przy życiu, zaszywając brzuchy. Następnie obcinano im ręce, by nie mogły wyjąc tego kota. I wieszali niemowlęta na piersiach matek, inne dzieci nabijano na rożen, pieczono przy ogniu i przynoszono matkom, by jadły ich mięso.

F. Battenberg, Żydzi w Europie. Proces rozwoju mniejszości żydowskiej w nieżydowskim środowisku Europy 1650-1933, Wrocław 2008, s. 234.

Nie tylko pamięć o tych zdarzeniach trafiła do tradycji żydowskiej. Także nostalgia za utraconym światem. Przykładem niech będzie "bakasza" Mojżesza - rabina z Metzu, urodzonego w Narolu i uchodzącego z Polski przed pogromami.

Polsko, Ty, która byłaś rajem,
Pierwszą byłaś dla nauki i wiedzy od dni,
w których odpadł od Judy Efraim,
Ty, któraś słynęła wiedzą umiejętną,
Teraz jesteś wygnaną i samotną wdową,
Opuszczoną jesteś przez swe własne syny.
Gdzie jest lwów schronisko, gdzie mędrcy nauki?
Gdzie mocarze, co laską szczodrze są bez miary?
Gdzie pisarze miast polskich i cnoty nadzorcy?
Gdzie jest Bóg, który sądzi i krew krwią odpłaca?
Zlituj się nad swym ludem, z rąk nas wybaw zabójców.
Wdziej na się szatę zemsty za dusze niewinne,
Które jako ofiarne barany porżnięto,
Całe gminy zniszczono, jak jednego męża.
Udziel Panie pokoju tym duszom nieszczęsnym
W wiecznym życiu, gdzie ptaki śpiewają niebieskie,
Gdzie owoc palmy kwitnie i woń swą rozsiewa,
Tam wysoko u Siebie, na Abarim szczycie.

J. Grzesik, Alija. Historia narodu Żydowskiego, jego rozproszenie i zgromadzenie. Biblia i fakty, Lublin 2000, s. 47-48

Tak jak Rzeczpospolita już się nie podniosła do swej dawnej chwały tak i społeczność żydowska już nie wpływała tak wyraźnie na rozwój miast czy gospodarki. Nawet zarzucane Żydom przez wielu "reformatorów" rozpijanie ludu było wynikiem rozwoju gospodarki roniczej w wielkich majątkach ziemiskich na który społeczność ta już nie miała wielkiego wpływu. Zyskują popularność religijne ruchy mesjanistyczne z których wyrósł późniejszy chasydyzm.

Tyle w ogromnym skrócie o początkach.